Quê Dừa yêu dấu

 Nguyễn An Cư 

Mấy năm gần đây, tỉnh Bến Tre đã long trọng tổ chức Lễ hội Dừa để quảng bá các sản phẩm làm từ dừa. Từ ngày 7-13/4/2015 tới đây, Lễ hội Dừa Bến Tre lần thứ IV lại được tổ chức với qui mô hoành tráng hơn. Những ngày nầy, du khách đến đây sẽ thấy cây dừa Bến Tre gắn bó mật thiết với kinh tế và văn hóa của người dân Bến Tre như thế nào cũng như sẽ thấy được tiềm năng hùng hậu của cây dừa Bến Tre

Từ Tiền Giang đổ về, xe vừa leo lên dốc cầu Rạch Miễu -cửa ngõ đầu tiên của tỉnh Bến Tre- du khách sẽ hết sức ngỡ ngàng và sẽ hiểu tại sao người ta gọi Bến Tre là Xứ Dừa.

Chỉ cách nhau một dòng sông nhưng hai bên bờ Tiền Giang và Bến Tre như hai vùng trời khác biệt. Nếu bên nầy bờ sông Tiền là khu công nghiệp, là nhà cửa hiện đại chen chúc lô nhô của tỉnh Tiền Giang thì ngược lại bên kia bờ Bến Tre là một vùng xanh ngắt bóng dừa. Dừa, dừa… ngút mắt!

Chắc chắn sẽ có du khách lần đầu mới về Bến Tre reo lên rằng: “Nhìn kìa! Ôi! Bến Tre hoang sơ và thơ mộng quá!”. Đúng là vậy! Từ trên chiếc cầu dây văng hiện đại cao vút, giữa bốn bề trời nước bao la nhìn xuống, đúng là Bến Tre tuyệt đẹp và quyến rũ như một cô gái yêu kiều đang mê ngủ khiến bao chàng trai phải thập thò nhìn trộm, bước đi chẳng đành!

Bây giờ, bên tay trái quí khách là hạ lưu sông Tiền, đổ ra biển Đông bằng  hai nhánh Cửa Tiểu và Cửa Đại -hai trong chín hàm rồng của Cửu Long giang-. Sáng sáng, mặt trời đỏ chói vén những áng mây hồng ngoi lên cũng từ phương ấy. Lúc nầy, bốn cù lao Long, Lân, Qui, Phụng vẫn còn lặng lẽ chìm trong giấc ngủ. Dòng sông Tiền phủ một màn sương trắng đục từ từ tan ra như khói mỏng để lộ dần những chiếc sà lan, những tàu chở cát đá lặng lờ trôi và những chiếc lồng bè nuôi cá bập bềnh trải suốt hai bên bờ. Tất cả đều êm đềm, lặng lẽ trong cái không khí tinh khiết lành lạnh của buổi ban mai.

Bến Tre từ xưa đến giờ là vùng đất của dừa. Dừa chiếm một diện tích rất lớn, đi đâu cũng gặp dừa, cho nên Bến Tre có biệt danh là Xứ Dừa. Dân Bến Tre còn được gọi bằng cụm từ hết sức mỹ miều và thân thương là “Dân Xứ Dừa”. Có lẽ trên đất nước Việt Nam nầy chưa một nơi nào có một loại đặc sản đủ làm biểu tượng cho xứ sở mà khi nói lên ai cũng biết như Bến Tre. Đó là điều mà bất cứ người dân Bến Tre nào cũng rất đỗi tự hào. Và có lẽ cũng chính vì thế mà bao đời nay người Bến Tre đã quyết sống chết với cây dừa.

Người ta cũng chưa khẳng định được dừa ở Bến Tre có từ lúc nào và từ đâu đến. Ai cũng “lớn lên đã thấy dừa trước ngõ” như nhà thơ Lê anh Xuân, nên gần như tất cả tài liệu đều ghi xuất xứ cây dừa Bến Tre mập mờ bằng hai chữ “Có lẽ”! Và cũng “có lẽ” từ thời mở đất, với đặc điểm đất rộng người thưa, vùng đất Bến Tre dừa là loại cây dễ trồng nhất, không cần chăm sóc chu đáu như các loại cây trái khác nên được dân chúng ưa chuộng. Cứ trồng rồi phó mặc cho thiên nhiên; nước ngọt và phù sa màu mỡ của sông Tiền, sông Ba Lai, sông Hàm Luông và sông Cổ Chiên bồi đắp; đủ tháng đủ ngày là dừa đơm hoa kết trái.

Dừa đã nuôi sống, che chở nhân dân Bến Tre từ thế hệ nầy sang thế hệ khác. Đi dưới rặng dừa xanh oằn oặt trái, dù đang lắc lư trong giông gió, bạn cũng đừng khép nép, lo sợ. Tôi chưa nghe ai bị dừa rụng chết bao giờ. Có lẽ cây thiêng che chở người lành?

 Ngược lại, có lẽ ai cũng biết người Bến Tre đã… “vắt cạn kiệt tận xương tủy” cây dừa. Họ khai thác triệt để từ hoa quả đến thân, lá của dừa! Nghe đâu rễ dừa cũng là một loại dược liệu trị được nhiều thứ bệnh.

Trái dừa không những chỉ cho nước để giải khát mà còn cho ra đời không biết bao sản phẩm công nghiệp, trước nhất là dầu dừa. Từ dầu dừa người ta chế biến nào là bánh kẹo, xà-bông, dược phẩm, mỹ phẩm. Đủ thứ hết. Mùi thơm phức của những nhà máy ép dầu dừa ở Bến Tre nhất là nhà máy ép dầu Nam Phát ở đầu cầu Gò Đàng (tỉnh lỵ Trúc Giang xưa kia – thành phố Bến Tre bây giờ) đã thấm sâu vào khứu giác và trí nhớ của tôi từ thuở ấu thơ không thể nào quên. Ép lấy dầu xong, xác cơm dừa còn được chế biến làm thức ăn gia súc, làm phân bón cây trồng. Ngày xưa, tóc đàn bà, con gái Bến Tre óng mượt được cánh đàn ông trầm trồ ve vuốt cũng nhờ dầu dừa.

 Nước cốt dừa phải nói là thứ nước chấm, thứ “gia vị” độc đáo “có lẽ” cũng xuất phát từ Bến Tre. Nhiều món ăn, nhiều loại bánh, kẹo mà không có nước cốt dừa, xem như… vứt! Dĩa dồi chó nóng hổi, tô thịt chó xào lăng nghi ngút khói mà không có món nước mắm thấm làm từ nước cốt dừa thì nhạt phèo! Vị béo, vị ngọt, vị mặn, vị cay trộn lẫn vào nhau làm tê đầu lưỡi. Chén chè đậu, chén chè thưng, dĩa chuối xào muốn cho người ăn nhớ mãi nhất thiết phải có nước cốt dừa. Ăn xong gói bánh hỏi, bánh bèo, bánh bò… ai không liếm nốt phần nước cốt dừa dính trên lá chuối dùng gói bánh là chưa biết thưởng thức. Nó ngon, nó tuyệt diệu làm sao ấy và làm chúng ta luyến tiếc mãi như luyến tiếc bờ môi của người yêu đầu đời bị trắc trở ly tan. Tép rang dừa, cá kho dừa, lươn kho dừa, cà ri dừa, khoai bí hầm dừa, thịt trâu lá cách xào dừa… là món ăn thường nhật và khoái khẩu của nhiều người. Cái món thịt heo kho tàu ăn với dưa cải nếu được kho bằng nước dừa nữa thì nó mềm, nó thanh, nó dịu làm sao.

 Kẹo dừa, mứt dừa, thạch dừa, mật ong dừa, nước màu dừa Bến Tre bây giờ đã là thương hiệu vang ra nhiều nước. Thời thượng nhất bây giờ ở các nhà hàng là món gỏi củ hũ dừa và món đuông dừa. Mà ngon thật! Hai món nầy đều đắt giá. Nghe nói một con đuông dừa ở nhà hàng hơn mười ngàn đồng! Người không biết, ăn hai món nầy khen ngon nhưng đâu ngờ đã tiếp tay tiêu diệt vườn dừa Bến Tre! Ăn củ hũ dừa là ăn cả mầm sống của cây dừa. Cây dừa bị đốn lấy củ hũ thì toi mạng. Nó không đâm chồi mọc nhánh như những cây khác đâu. Rất may, bây giờ có người đã kịp thời chuyên trồng dừa để lấy củ hũ. Đuông dừa còn hiếm hơn. Cây dừa nào bị đuông ăn mới có đuông và khi phát hiện được dừa bị đuông ăn thì gần như hết phương cứu chữa. Không ngã gục thì cũng èo uột chẳng còn nên thân nên hình gì nữa. Hiếm và đắt như thế nên người ta đã lén nuôi đuông dừa, một việc làm của những người chỉ thấy cái lợi nhỏ bé trước mắt mà không thấy tai hại to lớn về sau, bởi những con kiến dương dừa sẽ sinh…

…Hồi trước, hầu hết nhà cửa ở Bến Tre đều bằng cây dừa và lợp lá, cặp vách bằng lá dừa nước. Tất cả cột, xiên, kèo, khuông vách… đều bằng gỗ dừa. Ở một căn nhà dừa như thế mát mẻ vô cùng. Nắng không nóng vào nhà, còn gió thì tràn ngập bốn bề. Có điều bây giờ du khách đến “quê” của cụ Đồ Chiểu và vị tiến sĩ đầu tiên của Nam bộ mà tìm một ngôi nhà dừa có lẽ còn khó hơn tìm một… ông tiến sĩ! Tất cả đã ngói hóa hết rồi; có còn chăng là ở các khu du lịch, khu kỷ niệm, cất lên để cho lớp trẻ biết được ngôi nhà của cha ông thuở xa xưa như thế nào.

Theo thời gian, nhiều vật dụng trong nhà ở Bến Tre cũng được làm bằng gỗ dừa: giường, đũa, vá xúc cơm, chổi cọng dừa…. Và từ đấy hàng mỹ nghệ bằng gỗ dừa, miểng gáo dừa, cọng lá dừa, nhen dừa phát triển mạnh mẽ: bình hoa, giỏ xách, đồ trang sức phong phú đủ loại đủ kiểu. Mới đây bộ nhạc cụ bằng gỗ dừa của nghệ nhân Võ Văn Bá và nhạc sĩ Lê Dân đã được ghi vào gui-net Việt Nam.

 Cây cầu dừa, cột sào đáy bằng dừa cũng là hình ảnh đặc trưng của vùng sông nước Bến Tre. Cầu dừa không lắt lẻo như cầu tre. Nó vững chắc nhưng lại rất trơn, nhất là vào mùa mưa hay mùa nước nổi. Khó đi nhất là những cây cầu bắc qua các mương rộng và chỉ bắc bằng một cây dừa. Nhiều cô cậu ở Bến Tre đã bén duyên vợ chồng hoặc để lại một kỷ niệm đẹp cũng từ chuyện “nắm tay dắt nhau qua chiếc cầu dừa” rồi xôn xao rung động đến con tim. Bây giờ cây cầu dừa ở Bến Tre cũng đã đi vào cổ tích. Tất cả cầu nông thôn, kể cả trong xóm ấp đều được bê tông hóa; có chăng chỉ còn tồn tại ở các mương vườn.

Tàu dừa, lá dừa là chất đốt phổ biến nhất ở Bến Tre. Cũng từ bếp củi dừa ui ui khói của những bà mẹ quê mà những người con Bến Tre đi đâu cũng dễ nhớ nhà. Ai có trôi giạt làm ăn xa xứ, chiều chiều lặng nhìn về quê hương, chỉ cần thấy một làn khói mỏng bốc lên từ nhà ai đó, mắt đã cay cay. Nhớ. Nhớ vô vàn!

Miểng gáo dừa bây giờ là một loại vàng đen, không ai dám đem chụm nữa. Nó được làm đồ mỹ nghệ, làm than hoạt tính, rất nhiều công dụng. Chỉ xơ dừa đã xuất khẩu lâu rồi. Ngay cả mụn xơ dừa mấy năm trước là chất thải đã làm ô nhiễm cả dòng sông Thơm ở Mỏ Cày, dân làng phải kêu cứu vang động, thế mà bây giờ cũng được làm “đất sạch” và đem xuất khẩu; đơn giản nhất là làm phân bón cây trồng, mỗi bao mụn dừa, mạt cưa dừa giá ít nhất cũng mười ngàn đồng, không còn “rẻ như mạt cưa” nữa. Ngày trước, vỏ dừa và miểng gáo dừa là đồ bỏ, đem chụm, đem độn mương; bây giờ, nhiều lúc vỏ dừa và miểng gáo dừa ngang ngửa với cơm dừa làm nhiều người giật mình!

Đến Bến Tre, du khách thỏa thuê ngắm vườn dừa và thoải mái uống nước dừa. Dừa mà du khách thấy rợp bóng khắp Bến Tre hầu hết là dừa ta, loại “dừa công nghiệp”, nước uống chưa ngon đâu. Đến Bến Tre mà không thưởng thức nước dừa xiêm, nước dừa dứa hoặc ăn thử trái dừa sáp sền sệt như… sáp là thiếu sót lớn vì chưa thưởng thức đặc sản chủ yếu của Bến Tre. Trưa nắng mà uống một trái dừa xiêm, dừa dứa thì tuyệt vời. Bảo đảm nó mát, nó bổ dưỡng và tinh khiết hơn hẳn những lon nước công nghiệp đầy hóa chất.

Cây dừa thích hợp với vùng nước ngọt nhưng gần đây dừa Bến Tre đã lấn biển. Những huyện vùng nước mặn như Ba Tri, Bình Đại, Thạnh Phú đều có chương trình ngăn mặn để trồng dừa. Những thớt dừa xanh trĩu quả đã bắt đầu xuất hiện. Có điều người dân Xứ Dừa có chung thủy với dừa như Nguyệt Nga và Vân Tiên hay không còn tùy thuộc vào dừa có nuôi nổi họ hay không. Đã có lúc giá dừa xuống thấp làm cuộc sống người dân Xứ Dừa lao đao. Có lúc, đây đó đã có tiếng cưa máy triệt hạ vườn dừa để trồng các loại cây trái khác thật xót xa đau đớn!

Dừa đã làm người Bến Tre xa xứ da diết nhớ quê hương. Nhớ những đặc sản được chế biến từ trái dừa, nhớ tiếng lá dừa reo lao rao trong gió, nhớ những con đường quê chen dưới rặng dừa ban trưa rợp mát và đêm về ngập ánh trăng thanh.

Người Bến Tre đa phần chất phác, nhân hậu, thủy chung và mến khách. Phải chăng một phần họ đã thấm nhuần đạo lý của cụ Đồ Chiểu, của Lục Vân Tiên nghĩa khí nhân hậu, của Kiều Nguyệt Nga hiền thục thủy chung và một phần cũng bởi tâm hồn họ được bồi dưỡng, vun đắp từ sự bao la, thanh thản của những rặng dừa xanh?

                                                                                                                 - N.A.C -